سیاه بازی در خاطره ابوریحان

نوید جعفری* نمایش های شادی آور و مفرح در تاریخ نمایشی ایران قدمتی بسیار دارند و در این میان سیاه بازی یا تخته حوضی بیش از از گونه کمدی دیگری توانسته در تمام دوران ها مصداق بارز نیش و نوشی باشد که از این نوع نمایش توقع داریم.

در این میان شیراز به عنوان قطب سیاه بازی منحصر به فرد خود همواره توانسته از فراموشی و از دست رفتن این گونه نمایشی جلوگیری کند‌

نسل سیاهان شیرازی توانسته اند در طی دوره های مختلف شکل تازه ای از سیاه را ارائه دهند که با نمونه تهران و سایر نقاط تفاوتی ویژه دارد.

مهمترین خاصیت سیاه در شیراز حرکت اوست، برخلاف سیاه در تهران که متکی بر کلام است و چندان حرکتی ندارد، سیاه شیرازی هم می گوید و هم بر صحنه می چرخد و می رقصد و فعال است.

در دهه ۶۰ و ۷۰ حضور بزرگانی چون استاد اصغر همت ، زنده یاد احمد علامه دهر و خدایار کاشانه ، اصغر زیبایی نژاد در شیراز سیاه بازی همچنان رواج داشت و می رفت که به حاشیه رانده شود که استاد نادر شهسواری مجددا سیاه بازی را به سالن های نمایش آورد تا مخاطب شاهد سیاه بازی سنتی شیراز باشد و انصافاً هم در این خصوص موفق عمل کرد، سیاه بازی اما در سالهای بعدی دهه ۸۰ و ۹۰ در شیراز اندک تر شد و به جز چند فعالیت پراکنده ، سیاه وارد جنگ های شادی شد که تنها تکراری بر همان آثار پیشین بود.

 

نقد و تحلیل نمایش :

این روزها نمایش سیاه بازی خواستگاری کتی ۲۰۲۰ به نویسندگی و کارگردانی علی ثابت و با حضور مرتضی دبیری در نقش سیاه به روی صحنه است و چه عالی که در تماشاخانه قدیمی ابوریحان و در سالن قاب عکسی به روی صحنه است.

به دلیل کثرت آثار در بلک باکس ها دیدن تئاتر در قاب صحنه هم اندک اندک رو به فراموشی است و از این جهت اجرای این نمایش مورد توجه است که هم توانسته سیاه بازی سنتی را مجددا به مخاطب عرضه کند و هم لذت دیدن و خاطره سازی در یک سالن قدیمی را به او هدیه دهد.

تالار ابوریحان بی تردید بهترین مکان برای اجرای آثار آیینی و سنتی و حتی کلاسیک است که اگر به آن توجه شود مسلما می تواند به رونق سابق خود بازگردد.

سیاه بازی خواستگاری کتی ۲۰۲۰ همانند دیگر سیاه بازی های سنتی داستانی ساده و خطی دارد که از ملزومات اینگونه نمایش است.

بزرگترین حسن آثار تخته حوضی اینجاست که می توان در هر دوره و زمانی و با تغییر هم فضایی آن را در هر موقعیتی تصور و اجرا کرد.

بطور مثال اگر دو شکل اصلی مکان در سیاه بازی را که یا با حضور تیپ شاه و وزیر و داروغه در دربار اتفاق می افتد یا با حضور زن پوش و جوان پوش و پیرمرد طماع و عقیدالملک در خانه و حجره اتفاق می افتد در نظر بگیریم، به دلیل ساختار اصلی سیاه بازی می توان داستان را به هر فضا و مکان دیگری برد.

می توان سیاه را فضانورد کرد و وارد مریخ کرد یا اینکه داستان را به گذشته یا حال و آینده برد.

در نهایت آنچه اتفاق می افتد مهم تر از مکان و زمان است.

 

در خواستگاری کتی ۲۰۲۰ علی ثابت هوشمندانه کوشیده است ضمن حفظ مکان سنتی همانند یک خانه قدیمی، از معضلات و مشکلات و دغدغه های امروز همانند فضای مجازی هم بهره ببرد.

داستان ساده است، پدر دختر قصد تجدید فراش دارد و مانع اصلی مجرد ماندن دختر ته تغاری است که از سویی عاشقی دلباخته و فقیر دارد و از سوی دیگر پسر حاجی عقیدالملک که به طمع ثروت وارد خانه شده و از هوش بهره ای نبرده جز حضور در فضای مجازی.

قسمت آغازین نمایش با معرفی نقش ها بصورت ریتمیک و با تغییر شعر به سمت شیرازی بودن آغاز می شود، در ادامه علی ثابت که نقش پدر دختر را بر عهده دارد گذشته خانه و خود را روایت و با ورود سیاه بازی آغاز می شود.

به دلیل ارتباط موثر حاجی و سیاه شروع نمایش با همراهی خوب مخاطب همراه می شود.

استفاده از جملات و شوخی های مختص شیراز که مخاطب با آنها ارتباط برقرار می کند، بازی «تکرار» چه در سیستم غلط گویی سیاه و اصلاح از سوی حاجی و تکرار در حرکت همانند لحظه خروج حاجی و ماجرای پوشیدن کت که در نهایت با انفجار خنده مخاطب شکل می گیرد یکی از بهترین شروع های نمایشی سیاه بازی را رقم میزند.

نکته دیگر بازی در سکوت، میمیک و ری اکشن های علی ثابت است که گاهی نوع نگاه و حرکتش بیش از دیالوگ مخاطب را می خنداند.

مرتضی دبیری در نقش سیاه اگر بتواند همین مسیر را ادامه و به دانش خود در زمینه سیاه بازی بیافزاید قطعا می تواند نسل بعدی و تاثیرگذار سیاه شیرازی باشد.

هم قابلیت های بدنی سیاه را دارد و هم صدای مناسب و ارتباط با مخاطب هرچند از بابت حجم و قدرت بیان جای کار بیشتری برای تقویت خصوصا نفس در نقش سیاه دارد.

 

نکته بعدی اینکه بر خلاف برخی سیاه بازی ها در این نمایش از شلوغ کاری و صوت بی جا و یا فریاد و ... خبری نیست.

مخاطب در کمال لذت و آرامش داستانی را که قطعا می داند به کجا ختم می شود را دنبال می کند بی آنکه احساس ملال کند.

حضور منصور غارثی فرد در نقش عقیدالملک از دیگر نکته های نمایش است، عقید الملک تیپ مطرح بسیاری از سیاه بازی های گذشته است، طماع و حیله گر و مهم تر حراف به نوعی که بزرگترین تبحر بازیگر این نقش را باید در تکرار سریع و آهنگین همانند بحر طویل خواندنی دانست که با کوچکترین اشاره فعال می شود و ادامه پیدا می کند تا جایی که نفس او از دست می رود.

منصور غارثی فرد به خوبی این تیپ را دریافته و مسلما از تجربیات دیداری و تحقیقی خود بهره برده است.

و با تیپ سازی که انجام داده توانسته از مخاطب خنده بگیرد.

 

سایر بازیگران نمایش هم در اندازه نقش و تیپ خود خلاقیت های خوبی را عرضه کرده اند و مهم ترین تاثیر را در نمایش از طریق یکدستی بازی ها به مخاطب ارائه کرده اند.

تنها نکته در خصوص متن نمایش را باید در نیش و نوش آن جستجو کرد، سیاه بازی اثری انتقادی است که در هر دوره توانسته مشکلات جامعه، عادات غلط و هر آنچه را که در آن خصوص احساس دغدغه می کند را از طریق شوخی و هجو به مخاطب عرضه کند.

متن این نمایش با اینکه تلاش کرده موارد مختلفی را هجو و نقد کند اما همچنان جای دارد پربار تر شود، موارد متعددی را می توان در دل همین داستان قرار داد که بتواند نقبی به معضلات اجتماعی ، مشکلات فرهنگی و اقتصادی در حوزه جغرافیایی شیراز بزند و آن را نقد کند.

سیاه بازی خواستگاری کتی در سایر بخش ها هم تلاش کرده از همان سیستم سنتی بهره ببرد از یک گروه موسیقی زنده متشکل از تنبک ، تار و ویولن در کنار یک خواننده و استفاده از اشعار و واسونک های محلی شیراز و استان فارس.

دکور حیاط خانه یک حجره دار است شبیه خانه های سنتی محله سنگ سیاه که البته ایرادی که به آن وارد است عدم توجه به متریال و فضاسازی بهتر و مناسب تر برای جذب نگاه مخاطب است که می تواند در اجراهای بعدی اصلاح و مد نظر قرار گرفته شود.

بطور مثال در ساخت پنجره و در خانه از چاپ بنر استفاده شده در حالی که میشد از دلق و و چوب برای ایجاد یک پنجره و در با شیشه های رنگی و یا استفاده از دو تخت چوبی به جای تو نیمکت فلزی استفاده کرد تا فضاسازی باور پذیرتری ایجاد شود.

 

در شرایطی که بسیاری از آثار مدعی در زمینه تئاتر از درک ارتباط با مخاطب عاجز هستند و مخاطب در بسیاری موارد به جای لذت بردن از نمایش دچار ملال و خستگی و گاهی آزار می شود، نمایشی همانند خواستگاری کتی ۲۰۲۰ دقیقا منطبق بر نگره های اجرای خود به روی صحنه می رود اما همانند صدها سال دیدگاه غلط چون اثری کمدی و مفرح است در دایره نگاه بسیاری از افراد دست کم گرفته می شود، که چرا روی اعصاب مخاطب رژه نمی رود.

خواستگاری کتی ۲۰۲۰ ادای دینی به هنر سیاه بازی در شیراز است و به لطف کارگردان از پیش از آغاز نمایش و با نصب عکس و رزومه مختصر سیاهان گذشته شیراز در سالن انتظار نقشی مهم و فرهنگی در این خصوص ایفا کرده است.

 

نوید جعفری

اسفند ۱۴۰۲