نقد و بررسی، آمیزه‌ای از هنر و ادبیات

نوید جعفری*؛ هیچ عقل سلیمی در جهان نیست که نقد و تحلیل را خوار شمارد و از آن گریزان باشد چرا که آنچه موجب پیشرفت هر پدیده ای در عالم تا امروز و آینده خواهد شد تحلیل ، بررسی و نقد هر اثری است.

در این میان فرهنگ و هنر ناب به عنوان اصلی ترین دستاورد بشر در زمینه ارتباط با بشر بیش از هر چیز نیازمند آسیب شناسی و نقد و تبادل نظر است.

نقد در دو شکل عام و خاص به دست می آید ، طبیعی است در پایان یک مجلس عروسی و پس از صرف شام هیچ مهمانی در جواب میزبان پیرامون کیفیت مجلس سخنی جز تشکر و قدردانی نخواهد گفت پس شیوه دریافت بازخورد مخاطب پس از اتمام هر اثری شوخی بیش نیست و بیشتر در حکم اجباری برای تایید است.

اما نقد واقعی در ادامه شکل می گیرد وقتی مخاطب و مهمان از میزبان و صاحب اثر فاصله میگیرد و در خلوت خود و دوستانش معایب و محاسن آن موضوع را بی هیچ تعارفی مطرح می کند.

در خصوص آثار هنری و ادبیات این اتفاق در جمع های کوچک هنری و گروه های حقیقی و مجازی اتفاق می افتد و پس از مدتی بازخورد اصلی به گوش صاحب اثر می رسد.

در شکل خاص و حرفه ای منتقدان و صاحب نظران بر اساس اصول آن پدیده یا بصورت شفاهی یا انتشار مطلب سعی می کنند اثر را به چالش بکشند که در نهایت نقاط ضعف و قوت اثر برای درک مخاطب عام عیان شود و از سوی دیگر صاحب اثر در صورت هوشمندی از آن مدد جسته و در آینده از آن استفاده کند.

و تردیدی نیست منتقد زمانی دست به قلم می شود که اثری را لایق و شایسته بررسی بداند والا همانند بسیاری تولیدات دیگر آن را نادیده می گیرد.

نکته جالب اینجاست که در بیشتر موارد در حاشیه نقد منتشر شده بصورت جالبی مخاطبان عادی نیز متوجه آنچه بر آنها گذشته می شوند و با خواندن نقد یا اشتراک گذاری یا اضافه کردن نظرات خود در حاشیه نقد خود را رها می کنند.

تاسف بار این است که در کشور ما از دیرباز تحمل و درک نقد وجود نداشته است و به جز معدودی هنرمند که با روی باز از آن استقبال کرده اند مابقی در مقابل آن جبهه گیری کرده و سعی کرده اند در یک مجادله بی ثمر از اثر خود دفاع کنند در حالی که قضاوت اصلی بر عهده مخاطب بوده و هست.

رجوع کنید به سینمای آمریکا که در کنار مراسم اسکار بهترینها مراسم تمشک طلایی بدترین ها توسط منتقدان برگزار و همگی از آن استقبال می کنند ، در بسیاری از موارد هنرمند برنده تمشک بدترین عنوان خود در مراسم شرکت و از آن به نیکی یاد می کند و حتی اتفاق افتاده برنده اسکار سال قبل ، در سال بعد تمشک طلایی گرفته و یا بلعکس.

این اتفاق بیش از هر چیز ماهیت جوایز هنری را عیان کرد که عناوین مختلف برای یک اثر تاثیری در قضاوت مخاطب ندارد و چه بسیارند شاهکارهایی که یا در جشنواره ها شرکت نکرده اند و یا از دریافت اسکار محروم شده اند اما امروز جزو گنجینه سینما و تئاتر جهان هستند.

 در سینمای ایران تجربه زرشک زرین به تقلید از این مراسم به تعطیلی رسید و مجادلات ناتمام صاحبان اثر و منتقدان ادامه پیدا کرد و همچنان میبینیم که هنرمندانی اثرشان شایسته نقد و بررسی است که مسیر خود را با دانش استفاده از نقد و بررسی دنبال کرده اند و نظرات منتقدان را چه خوب و چه بد پذیرفته اند.

در این میان یک نکته حائز اهمیت است که نمی توان نقد و زمان آن را از هم جدا دانست و بی هیچ شکی نقد و بررسی واقعی در زمان مواجهه با مخاطب اصلی اتفاق می افتد نه در مراسمات یا حاشیه فستیوال ها چرا که تاثیر فضا و شرایط زمانی و حتی نحوه سیاستگذاری آن رویداد تاثیری مستقیم در نقد و تحلیل ها دارد.

پس خالق اثر هوشمند علاوه بر اینکه سعی می کند هر نقدی را فارغ از نام و سابقه منتقد ارزیابی و از موارد مهم آن در جهت بالابردن تجربه و دانش خود استفاده کند ، باید شرایط ارائه نقد را هم در نظر بگیرد تا از تعریف ها سرمست نشود و از شنیدن ضعف ها دچار افسردگی نشود.

آنچه در خصوص نقد و بررسی انکار ناپذیر است اینجاست که پروپاگاندا های ایجاد شده در حاشیه یک اثر برای تایید آن ، خبرهای جعلی در خصوص استقبال بی نظیر مخاطبان وقتی آمار ها بصورت شفاف توسط سایت های فروش بلیط اعلام نمی شود و یا نظرات عمومی خسته نباشید و عالی بودید در پایان نمایشگاه یا اکران فیلم یا اجرای تئاتر تاثیری در مخاطبی که نظرش را ولو کوتاه در حد چند خط در فضای مجازی یا زیر نقد منتقدان منتشر می کند یا با گذاشتن استوری و غیره عدم درک اثر را به واسطه ضعف کار فریاد می زند ، نخواهد داشت.

در تاریخ پر فراز و نشیب هنر و ادبیات آثار متعددی خلق شده و خواهد شد و راز ماندگاری در دانش و صداقت و قدرت پذیرش هنرمندان واقعی است که باعث شده آثاری ماندگار شوند و بسیاری در طول زمان فراموش شوند.

در خصوص خود نقد و منتقد هم همین اتفاق به روشنی قابل مشاهده است در میان خیل انبوه منتقدانی که برخی با تندی و کوبنده و برخی با لطافت و تنها با تعریف و تمجید های بسیار اثر و خالق آن را نقد کرده اند در نهایت منتقدانی صاحب جایگاه شدند و نقدهای منتشر شده شان همچنان به عنوان سندی ارزنده در زمینه تحلیل هنر و ادبیات دست به دست می شود و حتی معیار آموزش قرار می گیرد که ، آثار مختلف را از زوایای گوناگون مورد بررسی قرار دادند، تعارفات مرسوم را کنار گذاشتند از نام و پیشینه آثار یا موفقیت ها و ناکامی های آن آثار نترسیدند و در خصوص آثاری که شایسته بررسی بودند قلم زدند.

بی تردید زمان و تاریخ برگ برنده هر دورانی است و مخاطب بهترین قاضی.

*نویسنده و منتقد تئاتر و سینما