زخم کهنه ای که با کرونا تازه شد
کرونا آمد و مانند غده بدخیمی به جان تن نه‌چندان بنیه‌دار تئاتر فارس افتاد و هر روز از شیره آن مکید تا به بستر احتضار افکنده شود؛ اما پیش از آن نیز حال این هنر خوب نبود و کمتر پیش می‌آمد که هنرمندان تئاتری از وضعیتشان راضی باشند.
فروردین‌ماه ۱۳۹۶، افتتاح نخستین سالن تئاتر بخش خصوصی در شیراز با نام تماشاخانه استاد پورشکیبایی تیتر صفحه فرهنگی روزنامه‌ها را معطوف به اقتصاد هنر کرد. پورشکیبایی در چهارراه فرهنگی شیراز، در خیابان حافظ و روبه‌روی باغ جهان‌نما قرار داشت، سالنی با ۶۰ نفر ظرفیت که بعدها نگارخانه افرا و سینما هنر هم به مجموعه آن افزوده شد؛ ولی دیری نپایید که در آبان ۹۹، کرونا، نقطه پایانی بر فعالیت این پایگاه اقتصادی هنر گذاشت.
کسب‌وکارهای هنری در زمره نخستین گروه‌هایی بودند که از اسفند سال ۹۸ که تعطیلی‌ها و محدودیت‌های کرونایی به بخشی از زندگی انسان‌ها بدل شد، خاموش شدند و خاموش ماندند تا آنکه صدای زده شدن قفل‌ها به درهایشان شنیده شد.
ماه‌هاست که هیچ نمایشی بر صحنه هیچ سالنی اجرا نشده و حتی درد دلتنگی برای تئاتر فارس از یاد مخاطبان این هنر رفته است؛ همان مخاطبان اندک هم هنر نمایش را فراموش کرده اند.
در این مدت نه‌تنها این نخستین جعبه‌سیاه تئاتر شیراز که چند گالری و سینماتِکی که جای بحث‌های هنری و گردهمایی‌های فرهنگی بود، به دهان سیری‌ناپذیر هیولای همه‌گیر کرونا فرو رفت، در سیاهچاله‌ای که هنوز کسی نمی‌داند تا کی جان‌ها را و زندگی‌ها را می‌رباید.
هنرمندان تئاتر در شیراز از وضعیت موجود گلایه‌مندند و در عین حال گویی بسیاری از آن‌ها نمی‌دانند دقیقا چه باید کرد. به نظر می‌رسد تعطیلی تماشاخانه تنها یک مهره از دومینویی است که دانه اولش پیش از همه‌گیری افتاده بود و کرونا فقط سرعت ریزش را شتاب بخشید.
تئاتر فارس در سال‌های اخیر موفقیت‌هایی کسب کرد؛ اما همیشه در گیر و دار جذب مخاطب و تامین اقتصادش درمانده بود. بعضی‌ها از همین تماشاخانه‌های خصوصی به دلیل هزینه‌های بسیارشان ناراضی بودند، عده‌ای هم به وضعیت سالن‌های بی‌امکانات و قدیمی دولتی اعتراض داشتند، کسانی می‌گفتند تئاتر واقعی جایگاهش را از دست داده است، برخی هم می‌پنداشتند که با ساخت تئاتری صرفا تجاری می‌توان موفق بود.
حالا همه مشکلات پیشین زیر سایه کرونا فراموش شده و هنرمندان این عرصه یک‌صدا می‌گویند که دچار خسرانی شده‌اند که جبرانش تا سال‌ها ممکن نیست؛ گرچه تفاوت نظرهایی درباره شیوه رهایی از وضعیت کنونی و حتی نوع نگاه به آن وجود دارد.
عده‌ای معتقدند کمک‌های دولتی کافی نیست و نمی‌توان ضرر و زیان‌های دنباله‌دار را در تسهیلات میان‌مدت و کوتاه‌مدت خلاصه کرد و از سوی دیگر برخی بر این باورند که اتفاقا نباید به تعطیلی‌های فعلی باعنوان متوقف‌کننده روند فعالیت‌های هنری نگریست، بلکه باید به آن به دید فرصتی برای بازآموزی و کسب مهارت‌های تازه نگاه کرد.
معاون هنری و سینمایی ارشاد فارس پیش از این در گفت‌وگو با ایرنا عنوان کرده بود که شیوع بیماری کرونا و عدم استقبال مخاطبان، از عواملی است که سبب شده سالن‌های تئاتر از اسفندماه سال ۱۳۹۸ تا به امروز تعطیل باشند.
بهروز مرامی درحالی این مطلب را عنوان کرد که ضریب اشغال سالن‌های نمایش و فیلم استان فارس را در شرایط عادی به‌صورت میانگین ۴۳درصد اعلام کرد.
وی اظهار کرد: بازگشایی سالن‌ها باوجود خسارتی که با تعطیلی آن‌ها وارد شده است، همچنان مقرون به صرفه نیست و ضروری است هنرمندان از راه‌های ابتکاری از جمله استفاده از فضای مجازی فعالیت هنری خود را ادامه دهند؛ البته معاون فرهنگ و ارشاد اسلامی فارس بر این نکته نیز تاکید کرد که با ادامه‌دار شدن روند شیوع بیماری، فعالیت‌های هنری نباید تعطیل شوند و ضروری است برای برون‌رفت از بحران، راهکارهای خلاقانه ارائه شود.
هنر، زاییده تنگناهاست
نایب رئیس انجمن نمایش فارس در گفت‌وگو با ایرنا کرونا را بحرانی متفاوت از دیگر بحران‌های کشور در طول تاریخ خواند و گفت: در تمام دوران‌های تاریخی هنرمندان و نویسندگان برایند اتفاقات اطراف خود را وارد هنر کردند و به‌واسطه آن مکتب‌های ادبی یا شیوه‌های نمایشی را پدید آوردند؛ به بیان دیگر سبک‌های هنری زاییده تنگناهای بشری‌اند.
نوید جعفری از رویدادهایی تاریخی همچون انقلاب مشروطه، کودتای ۲۸ مرداد، ملی شدن صنعت نفت، انقلاب اسلامی و دفاع مقدس شاهد آورد که هم در زمان بروزشان و هم پس از آن، تا امروز الهام‌بخش هنرمندان بوده‌اند و مضامینی تازه را به ادبیات، موسیقی، هنرهای تجسمی و تئاتر افزوده‌اند؛ اما از دید او همه گیری کرونا از ابتدا با شمشیری آخته به سراغ هنر آمد و باعث رکود و از سکه افتادن بازار آن شد.
تئاتر امروز در بزنگاه نادر تاریخ هنر قرار دارد
او قطع ارتباط با مخاطبی که جذبش سال‌های سال به طول انجامید و خالی شدن فضاهای فرهنگی از حضور انسان را از بزنگاه‌های نادر تاریخ هنر برشمرد و گفت: هنر نیازمند ارتباط رودررو با مخاطب است، آثار تجسمی باید در گالری، تئاتر در سالن و آثار سینمایی هم در سینما ارائه شود تا ارزش واقعی خود را نشان دهد و حتی اگر همین امروز کرونا تمام شود، همچنان چند سال زمان نیاز داریم تا از این بی‌نهایت منفی به نقطه صفر برسیم.
عضو هیات مدیره خانه‌تئاتر شیراز گفت: سالن‌های خصوصی کم‌کم در شیراز پیدا شدند و دستمان را برای ارتباط آسانتر با مخاطب خاص باز کردند و افقی پیش روی هنرمندان قرار دادند که با همه کمی و کاستی‌ها و عدم حمایت‌ها بتوانیم به فعالیتمان ادامه دهیم.
جعفری حمایت‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی را ناکافی دانست و بر آن است که پشتیبانی‌ها باید به گونه‌ای باشد که ثمره‌اش را بتوان در زندگی روزمره هنرمندان ولو در قرنطینه مشاهده کرد و اعطای تسهیلات تنها بخش کوچکی از بعد اقتصادی هنر را تامین می‌کند؛ درحالیکه دیگر ابعاد زندگی هنرمندان همچنان معطل مانده است.
او اظهار کرد: شاید یکی از دلایل پیشرفت تئاتر فارس در سال‌های اخیر، این بود که هرگز کمکی سازنده به آن نشد و همین سبب شد هنرمندان با داشته‌های ناچیزشان آثاری را خلق کنند که مجوز حضور در جشنواره‌ها را بگیرد.
هم محدودیت کرونایی، هم محدودیت نظارتی؟
نایب رئیس انجمن نمایش فارس محدودیت‌های نظارتی فراروی هنرمندان عرصه تئاتر را با وجود شرایط کرونایی معضلی اساسی برشمرد و گفت: با آنکه زمینه نمایش آنلاین فیلم‌تئاتر در فارس فراهم شد، با موانعی مواجه شدیم که بیش از کرونا به ساختار تئاتر ضربه وارد کرد، قوانینی نظارتی که معلوم نیست از کجا سرچشمه می‌گیرند و چرا وقتی نمایشی از ممیزی‌های مختلف مثل بازخوانی، بازبینی و نظارت حراست رد می‌شود، باید برای نمایش مجدد در قالب فیلم دوباره بازبینی شود و حتی کار به جایی بکشد که متولی این نظارت هم معلوم نباشد؛ درواقع به‌جای آنکه مسیر هموارتر شود و راه تازه‌ای پیش رویمان گذاشته شود، وضعیت سخت به مرحله تازه‌ای می‌رسد.
او معتقد است که زمان آن رسیده بخشنامه‌ها پایشان را از زندگی هنرمندان بیرون بکشند و مسوولان نیز مدیریت در زمان بحران را با دیدی وسیع‌تر اعمال کنند.
جعفری با تاکید بر اینکه معیشت هنرمندان به خطر افتاده است، بر این نکته نیز پافشاری کرد که این همه ماجرا نیست و نیازهای روحی و روانی قشر عظیمی از آن‌ها هم برطرف نمی‌شود که باعث شده افسردگی و خمودی بر آن‌ها حاکم شود.
نمایندگان مجلس شعارهای فرهنگی را فراموش کرده‌اند
نایب رئیس انجمن نمایش فارس با بیان اینکه نمایندگان مجلس حامیانشان را فراموش کرده‌اند، گفت: نمایندگان با شعارهای فرهنگی روی کار آمدند و در فراکسیون فرهنگی عضو شدند؛ اما امروز که روز دستگیری است، فرهنگ و هنر را به حال خود رها کرده‌اند و از هنرمندان دلجویی نمی‌کنند.
عضو هیات مدیره خانه‌تئاتر شیراز گفت: مایه تأسف است که فارس باعنوان استانی که همیشه یکی از قطب‌های اصلی فرهنگ و هنر کشور به‌شمار می‌رفت، در وضعیتی قرار گیرد که هنرمندانش به‌سختی روزگار بگذرانند و هیچ راهکار عملی پیش روی خود نبینند.
او پیشنهاد کرد که متولیان به‌جای صادر کردن بخشنامه و تصویب قوانین سفت و سخت، دست هنرمندان را برای ارائه اثر هنری در فرم‌های گوناگون باز بگذارند؛ همچنین بودجه‌های تئاتر را امروز که هنرمندان خانه‌نشین‌اند و تماشاخانه‌ها بسته، صرف تعمیر و بازسازی همین مجموعه‌هایی کنند که روند بازگشت به وضعیت عادی را در دنیای پساکرونا تسهیل خواهند کرد.
ابوالفضل فرهادی، کارگردان و بازیگر تئاتر اهل شیراز هم در گفت‌وگو با ایرنا اذعان کرد که گرچه هنر و خاصه تئاتر، محصول شرایط سخت و بحرانی است، بحران اخیر بیشترین میزان آسیب را به فعالان این عرصه وارد کرده است که شاید دلیل عمده آن عدم توجیه اقتصادی برای سرمایه‌گذارانی است که فروش محصولات هنری به شکل سابق برایشان امکان‌پذیر نیست.
او ادامه داد: این مشکل برای فعالان حوزه تئاتر بیش از دیگرعرصه‌های هنری است؛ چراکه فروش محصول تئاتری به‌گونه‌ای است که مخاطب به عنوان مشتری، تقاضای خود را به‌صورت اجرای زنده طلب می‌کند؛ نه حتی به صورت آنلاین یا ضبط‌شده.
کرونا سرعت‌بخش سقوط تئاتر در فارس
فرهادی البته تاریخ خمودی نمایش فارس را به پیش از کرونا نسبت داد و گفت: تئاتر شیراز و فارس مدت‌هاست به‌دلیل کوچ فعالان مستعدش به تهران و البته بی‌توجهی و نبود حمایت از گروه‌های جوان که از حداقل امکانات برای تولید تئاتر محروم‌اند، دچار رکود شده بود و شیوع ویروس کرونا به این رویه سرعت بخشید.
او با اشاره به تدام تعطیلات و بروز مشکلات جدی معیشتی برای هنرمندان، اظهار کرد: قابل پیش‌بینی است که با توجه به مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم و بیماری، فرهنگ اولین گزینه برای حذف از سبد خانوار است و بازگشتش نیز به زمان نامعلوم موکول خواهد شد.
این هنرمند تنها امکان موجود برای زنده‌ماندن فعالیت هنری را فضای مجازی دانست و گفت: در همین فرصت، بسیاری از گروه‌های تئاتری دم را غنیمت شمردند و آثار خود را در فضای مجازی به نمایش گذاشتند؛ هرچند استقبال از تولیدات تئاتری در مقایسه با محصولات سینمایی و شبکه‌های خانگی ناچیز است، شاید بتوان با آن، بخشی اندک از ضررها را جبران کرد.
کرونا می‌تواند منشا خیر باشد
البته او معتقد است که کرونا از منظری می‌تواند منشا خیر و برکت هم باشد، به ویژه برای تولیدکنندگان تئاتر.
این کارگردان تئاتر یکی از مشکلات اصلی رکود و عدم استقبال مخاطبان را از تئاتر در سال‌های اخیر، ناآشنایی فعالان تئاتری شیراز با دانش روز دانست و اظهار کرد: تعطیلی ناشی از کرونا فرصتی طلایی برای دانش‌افزایی است که پیش از آن به بهانه‌های مختلف میسر نبود.
فرهادی نیز همچون جعفری بر این باور است که تئاتر حتی با رفتن کرونا هم برای جان‌گرفتن نیاز به زمان دارد و اولویت‌های جامعه در پساکرونا سروسامان دادن به وضعیت اقتصادی است.
این نویسنده نمایشنامه بیان کرد: قطعا تئاتر دوباره از این دوران بحرانی گذر خواهد کرد و باید امیدوار بود که فعالان تئاتری هم بیش از پیش به فکر تولید آثاری باشند که فشارهای روانی ناشی از این روزها را بکاهد.
تا بدین‌جا هنرمندان تئاتر فارس که در گود مصائب ایستاده‌اند، از دشواری‌ها و سختی‌ها، امیدها و ناامیدی‌ها گفتند، یک سو نگران و اندیشناک و دیگر سو شاید کمی روشن‌تر و خوشبین‌تر.
مهدی مقدر، فعال عرصه تئاتر که از سال ۱۳۶۸ در این زمینه فعالیت کرده است، اما در نگاهی دیگر، بر این اندیشه است که اساساً فارس تئاتر حرفه‌ای ندارد، بنابراین آسیب‌هایش را نمی‌توان صرفا معطوف به کرونا دانست و از سوی دیگر، نباید به وضعیت کنونی به‌مثابه آسیب نگاه کرد، بلکه این موقعیت فرصتی است برای دوباره ساختن و از نو نگریستن.
او در گفت‌وگو با ایرنا با بیان اینکه بحران‌ها و تغییرات بزرگ همواره می‌تواند به‌منزله منبع تغذیه‌ای برای هر هنرمند تلقی شود، کرونا را از این قاعده مستثنا ندانست و اظهار کرد: اگر بخواهیم همیشه روی یک خط ثابت حرکت کنیم و از زندگی توقع اتفاقات معمول را داشته باشیم، نمی‌توانیم از مبدائی تاریخی همچون همه‌گیری یک بیماری به‌عنوان یک فرصت بهره گیریم.
مقدر افزود: در آینده از کرونا با عنوان رویدادی یاد می‌کنند که بسیاری از انسان‌ها را وادار به تغییر سبک زندگی کرد؛ اما اینکه امروز آن را چه بنامیم به این بستگی دارد که چگونه به آن نگاه کنیم.
این فعال عرصه هنرهای نمایشی ابراز داشت: از یک دیدگاه، هنرمندان دچار زیان شده‌اند و از نظر مالی هیچ شکی در این موضوع نیست؛ اما نسل جدید ما در تئاتر ضمن اینکه صبر کمتری دارند و گلایه‌مندترند، به جای آنکه به خلاقیت روی آورند در پی انجام کارها به صورت معمول هستند و اندک‌شمارند کسانی که در این حوزه در فارس خوب عمل کرده باشند.
تئاتر فارس چندان حرفه‌ای نیست
او سود بحران کرونا را معطوف به بهره‌گیری از زمان برای ارتقای سطح کیفی آثار دانست و بیان کرد: تئاتر در شیراز کمتر جنبه حرفه‌ای دارد و بسیاری به‌عنوان تفنن به این هنر می‌نگرند، کسی در تعریف حرفه‌ای می‌گنجد که از منبع تئاتر ارتزاق کند یا بتواند از آن درآمد کسب کند، بسیاری حتی پیش از وضعیت فعلی هم از نبود مخاطب گلایه‌مند بودند؛ اما هنوز راهکاری برای افزایش آن ارائه نکرده‌اند.
مقدر با اشاره به اینکه بسیاری از آثار از کیفیت مطلوبی برای جلب مخاطب بیشتر برخوردار نبوده است، گفت: به نظر می‌رسد رکود ناشی از کرونا این فرصت را به هنرمندان عرصه نمایش داده است که ضعف‌هایشان را بشناسند و درصدد رفع آن‌ها برآیند، به‌صورت هدفمند مطالعه کنند، از منابع غیر فارسی بهره گیرند و خود را از فضای روتین و معمول پیش از کرونا رها سازند.
او خلاقیت را زاده ایده‌های نامعمول دانست و بیان کرد: هر کار جدیدی خلاقیت نیست، تا پیش از کرونا به اجراهای مجازی فکر نمی‌کردیم اما امروز همه از آن استفاده می‌کنند که این خلاقیت محسوب نمی‌شود؛ همانگونه که استفاده از ظرفیت‌های دیجیتالی و الکترونیکی همیشه نوآورانه نیست.
این فعال حوزه نمایش پیشنهاد کرد که به‌جای چشم‌انتظاری برای بازگشایی در سالن‌های تئاتر، از محیط‌های طبیعی همچون کوه برای اجراهای خاص مثلا در ژانر تاریخی یا برای گروه‌های محدود مثلا ورزشکاران استفاده شود.
از ظرفیت‌هایمان خوب استفاده نکرده‌ایم
مقدر مشکل اصلی تئاتر فارس را نه در بروز بحرانی ناشناخته که در استفاده محدود از ظرفیت‌ها دانست و افزود: باید در این فرصت عملکرد خود را منصفانه بازنگری کنیم، اگر قرار باشد هنرمند با هر اتفاقی از نان خوردن بیفتد، نمی‌توان نام هنرمند بر او نهاد،چراکه هنر زاده خلاقیت است، اگر صحنه نیست باید آن را به‌گونه‌ای دیگر طراحی کرد، اگر زمان نیست باید اجراهای کوتاه چند دقیقه‌ای ترتیب داد، اگر فاصله ضروری است باید نمایش را روی نمایشگر پخش کرد؛ بنابراین، خیلی چیزها شدنی است و فقط کافی است از خودمان بخواهیم که یاد بگیریم.
او اظهار داشت: دچار نوعی غرور کاذب شدیم و الان زمان آن رسیده که درجه‌های سرهنگی را از دوشمان بکنیم.
علاقه مسوولان به آمار، هنرمندان را عدد تبدیل کرده است
مقدر همچنین عملکرد متولیان را نیز مورد نقد قرار داد و گفت: توجه و علاقه مسوولان به ارائه آمار، هنرمندان را به اعداد و ارقام بدل ساخته است و باعث شده نهادهای مختلف فرهنگی به‌صورت موازی کار کنند و جشنواره‌های بسیاری برگزار شود بی‌آنکه کیفیت آثار مورد توجه قرار گیرد؛ نتیجه این نگاه آن است که امروز در وضعیت شیوع کرونا، نمی‌توان با خلاقیت از بحرانی که این بیماری ایجاد کرده، بیرون جست.
به نظر می‌رسد فارغ از طیف نظرها درباره وضعیت تئاتر و هنرمندانش که محدود به فارس و شیراز هم نمی‌شود، باید از وضعیت موجود برای تغییر در نگرش‌ها استفاده کرد، در این میان ضروری است مدیران و متولیان امر نگاه یاری‌گرانه خود را از ارائه صِرف تسهیلات مختلف به آسان‌کردن روند تولید تغییر دهند.
در سوی دیگر، بایدتعطیلی مداوم بخش خصوصی هنر را نه در یک عامل که امروز کروناست، بلکه در عملکردی چندین ساله جست که همواره فعالیت در این حوزه‌ها را با دشواری همراه می‌کرده است؛ شاید درحال حاضر مطالعه با هدف تغییر مسیر و آینده‌نگری، باید ضمیمه فعالیت‌های هنری به ویژه تئاتر شود.
گزارش : سیده سمیرا متین نژاد
